Η Ολυμπιώτισσα, που είναι το σημαντικότερο βυζαντινό μοναστήρι της Βόρειας Θεσσαλίας, αν και είναι κάπως απομακρυσμένο από τον ορεινό όγκο του Ολύμπου, είναι συνυφασμένο με την ιστορία, το όνομα και την παράδοση του βουνού. Σύμφωνα με την παράδοση, η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Ολυμπιώτισσας μεταφέρθηκε για λόγους ασφάλειας στο σημερινό μοναστήρι, στην Ελασσόνα, από παλιά βυζαντινή μονή στην Καρυά, μια ιστορική ορεινή κωμόπολη στη ΝΑ πλευρά του Ολύμπου. Οι κάτοικοι του Ολύμπου θεωρούν ακόμη και σήμερα την εικόνα της Παναγίας Ολυμπιώτισσας προστάτιδά τους και τη λατρεύουν και την τιμούν με συγκινητικές εκδηλώσεις. Παλιότερα, οι κάτοικοι της Καρυάς πήγαιναν με τα πόδια στο μοναστήρι κι έφερναν τον Δεκαπενταύγουστο την εικόνα στο χωριό, που θεωρούνταν η πρώτη έδρα της. Οι Καρυώτες κρατούσαν με ευλάβεια την εικόνα στα σπίτια τους για ευλογία και βοήθεια ως τις 23 Αυγούστου και στη συνέχεια περιφέρονταν και φιλοξενούνταν σε όλα σχεδόν τα χωριά του Ολύμπου, ως τον Οκτώβριο. Το έθιμο της μεταφοράς της εικόνας στο χωριό Άζωρος γίνεται στη γιορτή του Άη Γιαννιού (7 Ιανουαρίου). Η εικόνα μεταφέρεται με αυτοκίνητο ως το παρακείμενο ποτάμι και από κει τη σηκώνουν στα χέρια και με πάνδημη πομπή δυο χιλιομέτρων την φέρνουν στην εκκλησία του χωριού, όπου μένει μερικές μέρες και μεταφέρεται από σπίτι σε σπίτι για ευλογία. Η παράδοση αυτή της λατρείας και ευλάβειας προς την εικόνα της Παναγίας Ολυμπιώτισσας και το έθιμο της φιλοξενίας της στα ολυμπίσια χωριά, διατηρείται μέχρι σήμερα προσαρμοσμένη στα σύγχρονα μέσα μεταφοράς. Η Ολυμπιώτισσα αποτελεί και τη ζωντανή θρησκευτική και εθνική ιστορία της περιοχής, καθώς στο πλούσιο σκευοφυλάκιό της μεταφέρθηκαν όλα σχεδόν τα κειμήλια από τις διαλυμένες μονές του Ολύμπου, που ανήκουν στη δικαιοδοσία της μητρόπολης Ελασσόνας. Η μονή Ολυμπιώτισσας ιδρύθηκε πιθανότατα το 1295 από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’ Παλαιολόγο. Το καθολικό της είναι ένα κομψοτέχνημα με τρούλο και πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο, που ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο των ναών που αναπτύχθηκαν την εποχή των Παλαιολόγων στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη. Θαυμάσιες είναι και οι τοιχογραφίες της που συγγενεύουν με την υψηλή τέχνη των μνημείων της Θεσσαλονίκης και του Αγίου Όρους της ίδιας εποχής. Από τα πολυτιμότερα κειμήλια της μονής είναι η ξυλόγλυπτη θύρα του καθολικού του 1295 ή 1305, ο κεντητός επιτάφιος του 1752, βυζαντινές εικόνες, χειρόγραφοι κώδικες και παλαίτυπα βιβλία. Σήμερα στη μονή Ολυμπιώτισσας μονάζει γυναικεία αδελφότητα.
